Làm sao để trích dẫn cho đúng ngay từ lần đầu: Hướng dẫn nền tảng dành cho người mới bắt đầu nghiên cứu
Vẫn là câu chuyện muôn thuở khi đến mùa đọc và sửa đề tài tốt nghiệp sau đại học, đó chính là viết Tổng quan khá lộn xộn. Và một trong nhiều lỗi mà mình thấy các bạn mới làm nghiên cứu gặp phải đó chính là Trích dẫn (cite) không phù hợp. Đa số các bạn học viên cite theo cảm tính, cite theo thói quen copy những bài trước, hoặc cite mà không hiểu từng phần của citation thực sự có ý nghĩa gì. Nếu viết sai thì bài trở nên thiếu tin cậy, nhưng nếu viết đúng, mỗi trích dẫn lại giống như một điểm cộng nhỏ giúp nâng nền tảng và chất lượng cho cả công trình khoa học.
Vì vậy hôm nay mình muốn cùng mọi người đi chậm rãi và cặn kẽ từ gốc, để hiểu từng thành phần của citation, trích xuất từ tài liệu gốc và diễn giải theo đúng ngôn ngữ dễ hiểu nhất. Mục tiêu là sau bài này, mọi người có thể tự cite đúng, cite đủ và cite có trách nhiệm.
Khi nói đến citation, chúng ta đang nói đến ba phần cấu trúc hóa thành một chỉnh thể: phần trích dẫn nội dung (quotation, paraphrase hoặc summary), phần in-text citation và phần danh mục tài liệu tham khảo ở cuối bài. Ba phần này không tách rời nhau mà vận hành như một hệ thống nhằm đảm bảo người đọc truy vết được nguồn gốc tri thức một cách minh bạch và chính xác. Khi mình trích một kết quả nghiên cứu từ một bài báo, mình phải ghi rõ trong câu văn, sau đó phải dẫn đúng số thứ tự hoặc tên tác giả tùy theo hệ thống, và cuối bài phải có đầy đủ thông tin để người đọc tìm được bài gốc. Khi thiếu một trong ba điểm này, citation trở nên không hoàn chỉnh và làm giảm độ tin cậy của bài viết.
Phần đầu tiên là quotation, hay trích dẫn. Trong thực tế viết bài, mọi người thường nhầm lẫn giữa trích dẫn trực tiếp và diễn giải. Trích dẫn trực tiếp là khi mình dùng đúng nguyên văn câu chữ của tác giả và đặt vào trong dấu ngoặc kép. Ví dụ, khi mình muốn nhấn mạnh một định nghĩa kinh điển, mình có thể viết: Một bài báo mô tả rằng “citations ensure transparency and support the advancement of knowledge” và sau đó ghi mã nguồn. Cách này phù hợp khi câu văn gốc súc tích, chính xác và không thể viết lại theo cách tốt hơn. Tuy nhiên, trong viết học thuật y khoa, mình thường khuyên mọi người hạn chế lạm dụng trích dẫn trực tiếp vì nó làm bài viết trở nên nặng nề và dễ gây ra nghi ngờ đạo văn nếu không cẩn thận. Tài liệu gốc cũng nhấn mạnh rằng quotation nên dùng khi thật cần thiết, còn lại nên paraphrase hoặc summarize.
Paraphrase, hay diễn giải, là kỹ năng mà ai làm nghiên cứu cũng cần luyện. Khi paraphrase, mình đọc kỹ thông tin gốc, hiểu cặn kẽ ý nghĩa, rồi diễn đạt lại bằng ngôn ngữ của mình mà không làm sai lệch nội dung. Đây không phải là hành động đổi vài từ đồng nghĩa, vì điều đó bị xem là patchwriting và có thể bị coi là đạo văn.Paraphrasing giống như việc bạn kể lại câu chuyện sau khi đã nắm toàn bộ idea bằng lời của mình, điều đó thể hiện rằng bạn hiểu thật sự chứ không chỉ chép lại.
Summary, hay tóm tắt, là kỹ thuật dùng khi mình muốn gom một lượng thông tin lớn thành một câu hoặc một đoạn ngắn gọn. Khi bạn viết phần tổng quan tài liệu, bạn phải đọc vài chục bài báo, nhưng không thể trích dẫn từng câu một. Thay vào đó, bạn tóm lược tình hình chung của lĩnh vực. Tuy nhiên tác giả cần chọn động từ phù hợp thể hiện thái độ trung lập hoặc mức độ đồng thuận. Ví dụ verbs như describe, suggest dùng cho cách viết trung lập. Những chi tiết nhỏ này giúp người đọc cảm nhận đúng xác suất và mức độ chắc chắn của bằng chứng.
Sau khi đã trích dẫn hoặc paraphrase, chúng ta đi đến phần quan trọng thứ hai: in-text citation, tức nguồn xuất hiện ngay trong câu văn. Về mặt hình thức thì phần cite in text có hai hệ thống chính: citation-sequence (Vancouver), citation-name và name-year (Harvard). Trong y khoa, hầu hết tạp chí sử dụng Vancouver, tức số xuất hiện theo thứ tự trích dẫn. Ví dụ, bạn viết một câu và thêm (1) nếu đó là lần đầu bạn dùng nguồn này. Nhìn thì đơn giản nhưng có hai lỗi rất phổ biến: một là trích dẫn sai thứ tự khi chỉnh sửa bản thảo nhiều lần, hai là dùng lại cùng một số cho hai bài khác nhau. Vì vậy khi viết mọi người bắt buộc phải dùng một reference manager nào đó để hệ thống đánh số tự động. Gần như hiện tại các nhà nghiên cứu không trích dẫn thủ công nữa, nên ai cũng phải học ít nhất 1 công cụ quản lý tài liệu tham khảo.
Ở hệ thống name-year, ví dụ (Nguyen 2022), ưu điểm là người đọc biết ngay tác giả, nhưng nhược điểm là khó theo dõi khi bài có quá nhiều tài liệu, hoặc trích dẫn nhiều refs trong một câu. Nhiều tạp chí thường chọn Vancouver vì tính gọn gàng. Chú ý là khi hai bài cùng tác giả và năm, ta phải thêm a, b phía sau, ví dụ Nguyen 2022a và Nguyen 2022b, điều mà nhiều bạn mới viết hay bỏ sót.
Phần cuối cùng là reference list. Đây là nơi liệt kê toàn bộ nguồn đã xuất hiện trong bài. Từng loại tài liệu đều có cấu trúc riêng, như bài báo cần tác giả, tên bài, tên tạp chí, năm, volume, issue, trang. Mọi người phải nhớ một điều rất quan trọng là mỗi nguồn trong reference list phải có một in-text citation tương ứng, và ngược lại. Đây là lỗi mà mình thấy ở rất nhiều bản thảo đầu tiên: thiếu một trong hai bên.
Chúng ta cần hiểu citation sai hoặc “empty citation” sẽ làm sai lệch tri thức, dẫn đến hiểu nhầm và thậm chí bias. Khi bạn cite một bài mà không đọc kỹ bài gốc, hoặc từ bài thứ cấp, bạn vô tình truyền đi thông tin không chính xác hoặc không nguyên thuỷ. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong y khoa khi quyết định lâm sàng dựa nhiều vào bằng chứng. Mình đã từng sửa nhiều bản thảo mà tác giả trích dẫn một nghiên cứu ủng hộ giả thuyết, nhưng khi kiểm tra bài gốc thì kết quả trái ngược hoàn toàn. Việc này không phải lỗi cố ý nhưng lại phản ánh thiếu cẩn trọng.
Dù trichs dẫn là công cụ kỹ thuật, nó phản ánh văn hóa nghiên cứu của mỗi người. Một người cite có trách nhiệm là người tôn trọng tri thức đi trước, không thổi phồng, không bỏ sót bằng chứng trái chiều và không cite theo mục tiêu chứng minh quan điểm cá nhân. Điều này còn được hiểu như là một citation bias, tức xu hướng chỉ trích dẫn bài ủng hộ kết quả mình mong muốn. Đây là điều chúng ta cần tránh để giữ sự trung thực học thuật.
Khi mọi người làm quen dần, phần mềm quản lý tài liệu như Zotero, Mendeley hay EndNote sẽ giúp giảm sai sót rất nhiều. Mỗi phần mềm có ưu và nhược riêng, nhưng điểm chung là giúp tự động hóa đánh số và format reference. Tuy nhiên công cụ chỉ hỗ trợ, còn chất lượng citation vẫn nằm ở sự cẩn trọng và khả năng đọc hiểu của tác giả.
Tosm lại, trích dẫn đúng là để bảo vệ sự chính xác của tri thức khoa học. Mình hy vọng sau bài viết này, mọi người có cái nhìn mềm mại hơn về citation, không xem nó là gánh nặng mệt mỏi nữa, mà là một phần tự nhiên của quá trình tư duy khoa học.
Và khi hiểu được từng thành phần, mình tin mọi người sẽ cảm thấy dễ thở hơn rất nhiều khi bắt tay vào viết bài nghiên cứu đầu tiên của mình.
